१. FOREST FIRE वनांना आगी लागण्याची कारणे काय ?

 

         

   १.वनांना आगी लागण्याची कारणे काय ?

   वनांना आगी लागण्याचे नैसर्गिक व मानवनिर्मित  व इतर कारणे आहेत. ते पुढील प्रमाणे

           अ ) नैसर्गिक कारणे

• विजांचा कडकडाट: कोरड्या हवामानात विजा पडल्यामुळे वनांना आग लागू शकते.
• उष्ण हवामान: तीव्र उष्णतेमुळे वनातील कोरडे गवत आणि पाने पेटू शकतात.
• ज्वालामुखी: काही ठिकाणी ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे वनांना आग लागू शकते.

    ब) मानवनिर्मित कारणे:

• निष्काळजीपणा: सिगारेटची थोटके, पेटलेली काडी किंवा इतर ज्वलनशील पदार्थ टाकल्यामुळे आग लागू शकते.अथवा दारू,नशाच्या अवस्थेत असताना सुदधा आग लागल्याच्या घटना घडलेल्या आहेत.
• शेतीसाठी आग: शेतीची साफसफाई करण्यासाठी किंवा पिकांचे अवशेष जाळण्यासाठी आग लावल्यास ती वनांपर्यंत पसरू शकते.
• हेतू पुरस्सर आग: काही लोक हेतू पुरस्सर वनांना आग लावतात.

 क)      इतर कारणे:

• वाढते तापमान: हवामान बदलामुळे तापमान वाढत आहे, त्यामुळे वनांना आग लागण्याची शक्यता वाढली आहे.
• कोरडे हवामान: कोरड्या हवामानामुळे वने अधिक ज्वलनशील होतात.
• मानवी वस्तीचा विस्तार: मानवी वस्तीचा विस्तार होत असल्यामुळे वनांजवळ आग लागण्याची शक्यता वाढली आहे.

           २. वनांना आग लागू नये म्हणून काय काळजी घेतली पाहिजे ?

       वनांना आग लागू नये म्हणून,पुढील प्रमाणे काळजी वा खबरदारी घेतली पाहिजे   

अ.)       मानवनिर्मित आगी टाळण्यासाठी

• निष्काळजीपणा टाळणे
• सिगारेटची थोटके, पेटलेली काडी किंवा इतर ज्वलनशील पदार्थ वनात टाकू नये.
• वनात कॅम्पिंग करत असाल, तर आगीची योग्य काळजी घ्यावी.
• शेतीसाठी आग:
• शेतीची साफसफाई करताना किंवा पिकांचे अवशेष जाळताना योग्य ती खबरदारी घ्या.
• आग वनांपर्यंत पसरणार नाही याची काळजी घ्यावी.
• जागरूकता:
• स्थानिक लोकांना वनांच्या आगीच्या धोक्यांविषयी जागरूक करणे.

          ब.) नैसर्गिक आगींसाठी तयारी:

• वनक्षेत्रात फायर लाईन्स तयार करणे:
• वनक्षेत्रात ठराविक अंतरावर फायर लाईन्स तयार केल्या जातात . जेणेकरून आग पसरण्यास प्रतिबंध होतो.
• तंत्रज्ञानाचा वापर:
• वनांमध्ये आग लागल्यास, लवकर शोधण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो.
• उपग्रहद्वारे वनांवर नियंत्रण ठेवून, आगी बाबत संबधित यंत्रणेस निर्देश दिले जातात त्यामुळे आग नियंत्रणात आणता येते.

• स्थानिक लोकांचा सहभाग:
• वनांचे संरक्षण करण्यासाठी स्थानिक लोकांचा सहभाग घेतला जातो.

   ३.उन्हाळ्यात होणारी वृक्षतोड रोखण्यासाठी वन विभागाकडून  काय उपाय योजीले जातात  ?

      उन्हाळ्यात होणारी वृक्षतोड रोखण्यासाठी वन विभागाकडून  खालील उपाययोजना केल्या जातात.

• गस्त वाढवणे:
• उन्हाळ्यात वन विभागा मार्फत क्षेत्रीय कर्मचारी / अधिकारी यांची गस्त वाढविली जाते.
• वन अधिकारी नियमित पाहणी करतात

         जागरूकता मोहीम:

• स्थानिक लोकांना वृक्षतोडीचे दुष्परिणाम समजावून सांगितले जातात
• वन विभागाने जनजागृती मोहीम राबविली जाते. यामध्ये संयुक्त वन व्यवस्थापन समितीचा सहभाग घेतला जातो.
• वृक्षतोड करणाऱ्यांवर वन अधिनियम नुसार कारवाई केली जाते.
• पर्यायी व्यवस्था:
• एलपीजी गॅस किंवा सौरऊर्जेचा वापर करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले जाते

     

  ४.बिबट्याचे हल्ले वाढण्याची काय कारणे आहेत ?.

    बिबट्यांचे हल्ले वाढण्याची अनेक कारणे आहेत, त्यांपैकी काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:

• मानवी वस्तीचा विस्तार:
• मानवी वस्त्यांचा विस्तार होत असल्यामुळे बिबट्यांच्या नैसर्गिक अधिवासावर अतिक्रमण होत आहे. त्यामुळे बिबट्या आणि मानव यांच्यातील संघर्ष वाढत आहे.
• शहरीकरणामुळे बिबट्यांच्या नैसर्गिक शिकार कमी होत आहेत, त्यामुळे ते मानवी वस्तीजवळ येऊन पाळीव जनावरांची शिकार करतात.
• वनक्षेत्रात घट:
• वृक्षतोड आणि वनक्षेत्रातील घट यामुळे बिबट्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात घट झाली आहे.
• वनक्षेत्रात घट झाल्यामुळे बिबट्यांना शिकार करणे कठीण झाले आहे, त्यामुळे ते मानवी वस्तीकडे वळतात.
• शिकारची कमतरता:
• वनक्षेत्रात बिबट्यांच्या नैसर्गिक शिकारींची संख्या कमी झाली आहे.
• शिकारीची कमतरता असल्यामुळे बिबट्यांना अन्नासाठी मानवी वस्तीवर अवलंबून राहावे लागते.
• मानवी हस्तक्षेप:
• मानवाकडून बिबट्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात वारंवार हस्तक्षेप केला जातो.
• मानवी हस्तक्षेपामुळे बिबट्या बिथरतात आणि हल्ले करण्याची शक्यता वाढते.
• बिबट्यांची वाढती संख्या:
• काही भागात बिबट्यांची संख्या वाढली आहे, त्यामुळे त्यांच्यात अधिवासासाठी स्पर्धा वाढली आहे.
• अधिवासासाठी स्पर्धा वाढल्यामुळे बिबट्ये मानवी वस्तीजवळ येतात.
• पाळीव प्राणी:

      पशुधन मालक शेळी,बोकड ,गाय ,बैल ,कुत्रे पाळत असल्याने, बिबट भक्ष्य म्हणून याचा वर           हल्ला करतात. बिबट्याला पाळीव प्राणी सहज उपलब्ध होत असल्यामुळे ते मानवी वस्तीमध्ये         येतात.

• ऊस शेती:
• ऊस शेतीमध्ये बिबट्याला लपण्यासाठी जागा मिळते.
• ऊस शेतीमुळे बिबट्या मानवी वस्तीच्या जवळ राहतो.

          ५.वन विभागाकडून बिबट मानव -संघर्ष कमी करण्यासाठी उपाय ?

   वन विभागाकडून बिबट-मानव संघर्ष कमी करण्यासाठी खालील उपाययोजना केल्या जातात.

  अ  )   जनजागृती:

o   स्थानिक लोकांना बिबट्यांच्या सवयी, वर्तन आणि धोक्यांविषयी माहिती दिली जाते

o   बिबट्या दिसल्यास काय करावे आणि काय करू नये, याविषयी मार्गदर्शन केले जाते.

o   शाळा, महाविद्यालये आणि ग्रामपंचायतींमध्ये जनजागृती कार्यक्रम आयोजित करून मानव बिबट संघर्ष बाबत माहिती दिली जाते.

o   घर जर शेतात असेल तर, घरापासून काही विशिष्ट अंतर ठेवून, पीक घेणेबाबत मार्गदर्शन केले जाते.

o   बिबट प्रवण क्षेत्रात एकट्याने फिरू नये. सोबत जोडीदार असावा. मोठ्या आवाजात गाणे म्हणावे वा मोबाईलवर मोठ्या आवाजात गाणे लावावे.

o   गळ्याभोवती मफलर अथवा उपरणे गुंडाळावे.

o    शेतात रात्रीच्या वेळेस काम करताना, बटरी व काठी सोबत ठेवावी.

o   शौचास उघड्यावर बसू नये.

o   पशुधनास शक्य असल्यास, बंधिस्त गोठा तयार करावा. 

आ)  अधिवासाचे व्यवस्थापन:

o   बिबट्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाचे संरक्षण आणि संवर्धन केले जाते.

आ.)                   संरक्षण उपाय:

o   मानवी वस्तीजवळ पाळीव जनावरांचे संरक्षण करण्यासाठी उपाययोजना कराव्यात.

o   घरांभोवती मजबूत कुंपण आणि प्रकाश व्यवस्था करावी.

o   बिबट्या मानवी वस्तीत आल्यास त्याला सुरक्षितपणे पकडण्यासाठी आणि नैसर्गिक अधिवासात सोडण्यासाठी रेस्क्यू टीम चा वापर केला जातो.

इ.)   स्थानिक सहभाग:

o   स्थानिक लोकांना वन व्यवस्थापनात सहभागी करून घेण्यात आलेले आहे.

o   बिबट्यांच्या हल्ल्यात जखमी झालेल्या किंवा मृत्यू झालेल्या कुटुंबांना आर्थिक मदत आणि नुकसान भरपाई शासकीय नियमानुसार तात्काळ दिली जाते.

ई.)   त्वरित प्रतिसाद पथक:

o   मानवी वस्तीत बिबट्या आल्यास त्वरित प्रतिसाद देण्यासाठी रेस्क्यू टीम तयार करण्यात आलेली आहे.

o   बिबट्याला पकडण्यासाठी लागणारे साहित्य या पथकाकडे उपलब्ध असते.

           ६.बिबट्या मनुष्याच्या कोणत्या भागावर हल्ला करतो.?

        बिबट्या मानवावर हल्ला करताना साधारणपणे खालील भागांना लक्ष्य करतो:

• गळा आणि मान: बिबट्या सहसा शिकार पकडताना गळा आणि मान यांना लक्ष्य करतो, कारण या भागांवर हल्ला केल्यास शिकार त्वरित जखमी होते किंवा तिचा मृत्यू होतो.
• डोके आणि चेहरा: बिबट्या डोके आणि चेहरा यांना लक्ष्य करू शकतो, ज्यामुळे गंभीर जखमा होऊ शकतात.
• हात आणि पाय: जर बिबट्याचा हल्ला अचानक झाला, तर हात आणि पाय यांच्यावर जखमा होऊ शकतात.
• पाठीचा कणा: काही वेळा बिबट्या पाठीच्या कण्यावर हल्ला करतो, ज्यामुळे गंभीर इजा होऊ शकते.

     बिबट्याचा हल्ला झाल्यास, तो परिस्थितीवर अवलंबून असतो. जर बिबट्याला धोका वाटला, तर तो

     अधिक गंभीर हल्ला करू शकतो.

        ७.बिबट्या जंगलातून बाहेर येवू नये म्हणून कोणत्या उपाय योजना केल्या जात आहेत.?

         बिबट्या जंगलातून बाहेर येऊ नये म्हणून खालील उपाययोजना वनविभागाकडून  केल्या   

          जातात

           नैसर्गिक अधिवासाचे संरक्षण:

• बिबट्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाचे म्हणजे वनक्षेत्राचे संरक्षण आणि संवर्धन करणे केले जाते.
• वनक्षेत्रात वाढ करण्यात येत आहे.

           मानवी हस्तक्षेप कमी करणे:

• मानवाकडून बिबट्यांच्या नैसर्गिक अधिवासात होणारा हस्तक्षेप कमी करणे बाबत जनजागृती केली जाते.
• वनांमध्ये मानवाचा वावर होणार नाही या बाबत दक्षता घेतली जाते.
•      जागरूकता वाढवणे:
• स्थानिक लोकांना बिबट्यांच्या सवयी आणि धोक्यांविषयी माहिती दिली जाते.
• बिबट्या दिसल्यास काय करावे आणि काय करू नये, याविषयी मार्गदर्शन केले जाते.
•      पाळीव जनावरांचे संरक्षण:
• मानवी वस्तीजवळ पाळीव जनावरांचे संरक्षण करण्यासाठी उपाययोजना कराव्यात.या बाबत मार्दर्शन केले जाते.
• घरांभोवती मजबूत कुंपण आणि प्रकाश व्यवस्था करावी.
•      तंत्रज्ञानाचा वापर:
• बिबट्यांच्या हालचालींवर लक्ष ठेवण्यासाठी ज्यांना शक्य असल्यास, घराच्या परिसरात कॅमेरे बसविणे बाबत मार्गदर्शन केले जाते.
•      त्वरित प्रतिसाद पथक:
• मानवी वस्तीत बिबट्या आल्यास त्वरित प्रतिसाद देण्यासाठी रेस्क्यू टीम तयार करण्यात आलेली आहे.

         ८.आगीत किती वनसंपदा नष्ट झाली ?याची वनविभाग कशी मोजणी करते ?

       आगीत किती वनसंपदा नष्ट झाली याची मोजणी वनविभाग विविध पद्धतींनी करतो. या    

       मोजणीमध्ये अनेक घटकांचा विचार केला जातो.

         वन विभागाकडून खालील पद्धतीने मोजणी केली जाते:

           प्रत्यक्ष पाहणी:

o   वनविभागाचे अधिकारी आणि कर्मचारी आगीच्या ठिकाणी जाऊन प्रत्यक्ष पाहणी करतात.

o   जळालेल्या झाडांची संख्या, प्रकार आणि आकार यांची नोंद घेतली जाते.

o   जळालेल्या जमिनीचे क्षेत्रफळ मोजले जाते.

     वन्यजीव गणना:

o   आगीमुळे वन्यजीवांवर झालेल्या परिणामांची मोजणी केली जाते.

o   वन्यजीवांची संख्या आणि प्रकार यांची नोंद घेतली जाते.

o   जळालेल्या परिसरात वन्यजीवांच्या हालचालींवर लक्ष ठेवले जाते.

         नुकसानीची मोजणी करताना खालील गोष्टींचा विचार केला जातो:

         जळालेल्या झाडांची संख्या आणि प्रकार:

o   जळालेल्या झाडांची संख्या आणि प्रकार मोजले जातात.

            मोठ्या झाडांचे आणि लहान रोपांचे नुकसान वेगवेगळे मोजले जाते.

          जळालेल्या जमिनीचे क्षेत्रफळ:

o   आगीमुळे किती जमीन जळाली, हे मोजले जाते.

o   जमिनीची धूप आणि मातीची गुणवत्ता तपासली जाते.

          वन्यजीवांचे नुकसान:

o   आगीमुळे किती वन्यजीव मारले गेले किंवा जखमी झाले, हे मोजले जाते.

o   वन्यजीवांच्या अधिवासाचे नुकसान मोजले जाते.

·            वनस्पतींचे नुकसान:

o   आगीमुळे दुर्मिळ आणि औषधी वनस्पतींचे झालेले नुकसान मोजले जाते.

·            पर्यावरणीय नुकसान:

o   जैवविविधतेचे झालेले नुकसान झाले किवा कसे ? या बाबत शहानिशा केली जाते.

     ९.आगीत किती वन्य पाणी नष्ट झाले ?याची वनविभाग कशी मोजणी करते ?

     वन आगीमुळे वन्य प्राण्यांवर होणाऱ्या नुकसानाचे मूल्यांकन करणे एक जटिल प्रक्रिया आहे, कारण      

    वन्य प्राणी आगीच्या वेळी विविध प्रकारे प्रतिक्रिया देतात. काही प्राणी पळून जातात, तर काही लपून

   बसतात किंवा आगीत अडकतात. त्यामुळे, वन्य प्राण्यांच्या नुकसानीची अचूक मोजणी करणे कठीण    

    आहे.वन विभागाकडून  खालील पद्धतींनी वन्य प्राण्यांच्या नुकसानीची मोजणी केली जाते.

·        प्रत्यक्ष पाहणी:

o   वनविभागाचे कर्मचारी आगीनंतर जळालेल्या भागात जाऊन जळालेल्या प्राण्यांचे मृतदेह शोधतात.

o   प्राण्यांच्या पायांचे ठसे, विष्ठा आणि इतर चिन्हे शोधून प्राण्यांच्या हालचालींचा अंदाज घेतात.

o   जखमी प्राण्यांना शोधून त्यांना वैद्यकीय मदत पुरविली जाते.

• स्थानिक लोकांची मदत:
• स्थानिक लोकांकडून आगीत मारल्या गेलेल्या किंवा जखमी झालेल्या प्राण्यांची माहिती घेतली जाते..

    नुकसानीची मोजणी करताना खालील गोष्टींचा विचार केला जातो:

• प्राण्यांची संख्या आणि प्रकार:
• आगीत किती प्राणी मारले गेले किंवा जखमी झाले, हे मोजले जाते.
• दुर्मीळ आणि धोक्यात आलेल्या प्रजातींच्या नुकसानीला विशेष महत्त्व दिले जाते.
• प्राण्यांच्या अधिवासाचे नुकसान:
• आगीमुळे प्राण्यांच्या नैसर्गिक अधिवासाचे किती नुकसान झाले, हे मोजले जाते.
• प्राण्यांच्या अन्न आणि पाण्याच्या स्रोतांचे नुकसान मोजले जाते.

   १०.उन्हाळ्यात वन्यजीवांना पाणी वनविभागा मार्फत कसे उपलब्ध करून देण्यात येते ?

      वन्य प्राण्यांना दोन स्रोतांचे द्वारे पाणी उपलब्ध करून दिले जाते.

         १.नैसर्गिक स्रोत  :- नैसर्गिक स्त्तोत्रात जंगलातील झरे, ती स्वच्छ करून, त्यातील गाळ             काढून वन्य  प्राण्यांना पिण्याचे पाणी उपलब्ध करून दिले जाते.

        २.कृत्रिम स्रोत :-ज्या ठिकाणी वन्य प्राण्यांना उन्हाळ्यात पाणी उपलब्ध नसते.अशा ठिकाणी

         कृत्रिम पाणवठा तयार करून, टँकर द्वारे पाणी वाहतूक करून, कृत्रिम पाणवठ्यात साठवणूक

           करून,पाणी उपलब्ध करून दिले जाते.